prof. zw. dr hab. Tadeusz Markowski

dr hab. Justyna Danielewicz, prof. UŁ

dr Małgorzata Żak-Skwierczyńska

Początek łódzkiej szkoły ekonomiki miasta

Łódzka szkoła ekonomii rozwinęła się na Wydziale Ekonomiczno-Socjologicznym Uniwersytetu Łódzkiego pod koniec lat 70. XX wieku, kiedy, pod wpływem naukowców, którzy wyjeżdżali do amerykańskich i zachodnioeuropejskich uczelni, zaczęła się krytyka gospodarki scentralizowanej [Filas, Boruc, 2000, s. 31]. Jednym z jej głównych twórców był prof. Jerzy Regulski, który wraz z zespołem wniósł dorobek w zakresie ekonomiki miasta.

Prof. Jerzy Regulski współpracę z Uniwersytetem Łódzkim rozpoczął w roku 1970 w Zakładzie Ekonomikii Budownictwa i Inwestycji w Instytucie Ekonomiki Produkcji przyjmując prowadzenie wykładów zleconych przez ówczesnego kierownika Zakładu, pochodzącego z Warszawy, prof. Juliusza Goryńskiego, który docelowo chciał prof. Regulskiemu przekazać kierownictwo jednostki. W strukturze Instytutu 1 października 1974 roku został utworzony Zakład Rozwoju Miast, w ramach którego zgromadzono pracowników uniwersytetu, którzy byli z pewnych względów „niewygodni” w innych strukturach oraz młodych naukowców, którzy chcieli robić doktoraty. Kierownictwo Zakładu powierzono prof. Jerzemu Regulskiemu. Z uwagi na fakt, iż nazwa Zakładu budziła kontrowersje wśród geografów z Wydziału Biologii i Nauk o Ziemi, prof. Regulski zdecydował o zmianie nazwy na Zakład Ekonomiki Rozwoju Miast (1976 rok), co podkreśliło obszar badawczy zespołu. Zakład w 1978 roku wszedł w skład nowo powstałego Instytutu Polityki Regionalnej, który został utworzony ze względów politycznych i obejmował jeszcze Katedrę Planowania i Polityki Ekonomicznej (kierownikiem była prof. Mortimer-Szymczak), Zakład Gospodarki Komunalnej (kierownik: doc. dr inż. Ksawery Krassowski), Zakład Ekonomiki Budownictwa i Inwestycji (kierownik: doc. dr Zdzisław Prochowski) oraz Zakład Gospodarki Przestrzennej (kierownik: prof. Tadeusz Olszewski) [Kuciński, 2006, s. 100]. Kierownictwo Instytutu rektor powierzył prof. Regulskiemu, natomiast jego siedziba została przeniesiona z gmachu Wydziału Ekonomiczno-Socjologicznego do lokalu w kamienicy przy ul. Rewolucji 1905 r. 29. Jak podkreślano, celem było „zebranie w jednej jednostce badań przestrzennych rozproszonych do tej pory w różnych zakładach i katedrach Wydziału” [Plichowski, Starosta, 2005, s. 104]. Geneza utworzenia Instytutu miała jednak znacznie głębszy polityczny charakter. Z jednej strony na Wydziale istniały jednostki, zakłady, katedry, które nie bardzo wpisywały się w struktury organizacyjne istniejących instytutów. Po drugie, zaczęły pojawiać się silne ruchy wynikające z ambicji części kadry akademickiej i narastających konfliktów. Stąd też dla „czystości” instytutów chciano pozbyć się jednostek, które nie przystawały do głównych celów istniejących struktur organizacyjnych. Takimi jednostkami była m.in. grupa geografów związanych z procesami dydaktycznymi, prof. Regulski wraz ze swoim Zakładem, Katedra Polityki Ekonomicznej, czy Zakład Gospodarki Komunalnej. Utworzenie Instytutu oraz nowego kierunku dydaktycznego związanego z gospodarką komunalną, pozwoliło na łączenie wspólnych interesów dydaktycznych z badawczymi.

Profesor współpracując z praktyką pozyskiwał środki finansowe na badania regionalne i nawiązał współpracę z wojewódzkimi biurami planowania, których pracownicy zaczęli pracować w Instytucie na część etatu prowadząc zajęcia na nowo utworzonej specjalności: gospodarce miejskiej. Zajęcia prowadził tu również doc. dr hab. Stanisław Broniewski-Orsza, który słynął ze swojej działalności w Szarych Szeregach. Dobre relacje prof. Regulskiego z instytucjami w Warszawie pozwalały również na włączenie pracowników Zakładu w resortowe projekty badawcze. Środki z tych projektów umożliwiały prowadzenie badań będących podstawą kolejnych awansów naukowych.

Na profil badawczy Instytutu w zdecydowany sposób wpłynęły prace prof. Regulskiego dotyczące teoretycznych podstaw gospodarki regionalnej, programy badawcze na temat miast i osadnictwa oraz podjęte z zaangażowaniem zespołu Zakładu Ekonomiki Rozwoju Miast prace nad reaktywowaniem samorządów terytorialnych [Plichowski, Starosta, 2005, s. 104].

Badania profesora Regulskiego dotyczyły funkcjonowania miast. Był on twórcą jednej  z ekonomik szczegółowych jaką była ekonomika miasta, która stała się  przedmiotem badań nowej jednostki. Tym samym zainicjował niespotykane do tej pory w krajach socjalistycznych podejście w kierunku tworzenia modelu miasta jako złożonego systemu, który rozwija się w wyniku niezależnych działań ludzi i podmiotów gospodarczych, będących autonomicznymi elementami tego systemu. Gospodarka miała polegać na koordynacji i ukierunkowywaniu tych działań tak, aby system się rozwijał we właściwym kierunku, a nie tylko na narzucaniu planowych zachowań [Plichowski, Starosta, 2005, s. 307-308]. Ekonomika miasta opierała się na założeniu, że ludzie i przedsiębiorstwa dążą w zachowaniach do maksymalnego zaspokojenia swych potrzeb i uzyskiwanych korzyści, a więc wykorzystują kryteria ekonomiczne, odnosząc je do siebie indywidualnie. W dotychczasowym sposobie myślenia wszelkie indywidualne zachcianki były traktowane jako zjawisko negatywne, sprzeczne z ideami socjalizmu [Regulski, 2016, s. 301].

Młode pokolenie naukowców

Profesorowi Jerzemu Regulskiemu przydzielono do współpracy sekretarkę Marię Horbaczewską oraz młodych asystentów, m.in. Aleksandrę Jewtuchowicz i Piotra Burego. Od roku 1975 do zespołu, jako doktorant, dołączył Tadeusz Markowski, który po zrobieniu doktoratu pod kierunkiem profesora Regulskiego, przeszedł w 1978 roku na cały etat do UŁ z Biura Projektowo Badawczego „Miastoprojekt”. Całkowicie bezpartyjny zespół swoimi badaniami dotyczącymi efektów zewnętrznych wszedł w zupełnie niezagospodarowaną lukę między urbanistyką a planowaniem z jednej strony i nauką ekonomiki miasta z drugiej.

W wyniku prowadzonych badań powstały dwie habilitacje. Praca dr Aleksandry Jewtuchowicz koncentrowała się na efektach zewnętrznych w przemyśle, natomiast dr Tadeusza Markowskiego – na wpływie efektów zewnętrznych na kształtowanie warunków bytowych. Młodzi naukowcy dowiedli, że dążenie do maksymalizacji korzyści zewnętrznych decyduje o wyborze lokalizacji działalności gospodarczej, a ich tworzenie powinno stanowić podstawowe narzędzie sterowania rozwojem miast [Regulski, 2016, s. 303]. Kilka osób przygotowało też doktoraty dotyczące gospodarki terenami, cen ziemi, renty gruntowej. Powyższe procesy zachodzące w miastach wymagają prowadzenia odpowiednich polityk publicznych, co stanowi podwaliny procesów rozwoju struktur miejskich.

Prof. Regulski, korzystając z wcześniej nawiązanych kontaktów zagranicznych, zaczął bardzo silnie rozwijać współpracę międzynarodową Instytutu. Od lat 80. XX wieku zespół Zakładu duży nacisk kładł na skuteczność działania władz publicznych. Badania w zakresie public policy/urban policy, zarządzania lokalnego były rozwijane we współpracy z uczelniami zagranicznymi, przede wszystkim uniwersytetami: Erasmus w Rotterdamie, w Birmingham, Roskilde, Nijmegen, Katanii, Politechniką Oxfordzką (obecnie Oxford Brooks University) oraz z kilkoma uniwersytetami w USA w tym z Johns Hopkins University z Baltimore, Rutgers, Wahsington Uniwersytet z Chicago. Autonomia uniwersytecka sprzyjała samodzielnemu prowadzeniu działalności naukowej, dając jednocześnie możliwość organizowania własnych kontaktów zagranicznych – uniwersytet bowiem interesował się tylko tym, aby nie ponosić kosztów dewizowych. „Jeśli nie było kosztów, mogliśmy robić, co tylko chcieliśmy. I robiliśmy” [Regulski, 2016, s. 309]. Druga ścieżka badawcza, bardzo silnie rozwijana w Zakładzie na skutek współpracy z Politechniką Oxfordzką, koncentrowała się na planowaniu przestrzennym, które było instrumentem realizacji polityk publicznych, nie tylko od strony regulacyjnej, ale również traktowane jako rodzaj strategii rozwoju. Coraz silniejsza współpraca międzynarodowa Zakładu z czasem doprowadziła do wspólnych projektów dotyczących funkcjonowania władz lokalnych.

Z inspiracji prof. Regulskiego jego doktoranci - Aleksandra Jewtuchowicz i Tadeusz Markowski - w swoich doktoratach podjęli próby adaptacji teorii efektów zewnętrznych (rozwijanej od lat w ekonomii zachodniej, ale potępianej przez socjalistyczne reżimy tzw. burżuazyjnej ekonomicznej teorii dobrobytu) do kształtowania uwarunkowań ekonomicznych w gospodarowaniu przestrzenią w warunkach tzw. gospodarki planowej. Teorię efektów zewnętrznych, w późniejszych latach, dalej rozwijali w swoich rozprawach habilitacyjnych i profesorskich włączając stopniowo do tych badań swoich doktorantów. Z kolei Piotr Bury, wraz z profesorem, zajmował się problematyką lokalnych finansów. W ten sposób powstały trwałe  podstawy teoretyczne dla rozwoju ekonomiki miasta, polityk miejskich i koncepcji samorządności terytorialnej.

Doktorantami, którzy weszli do zespołu prof. Jerzego Regulskiego w Zakładzie Ekonomiki Rozwoju Miast byli również Danuta Stawasz (wpływ infrastruktury społecznej na rozwój regionu) i Janusz Kot (zarządzanie strategiczne w JST). Do zespołu dołączył również Stanisław Wieteska (gospodarka mieszkaniowa).

Narodziny idei samorządności

Praca w Zakładzie „stworzyła klimat niezbędny dla kształtowania nowych idei”, co stanowiło jeden z czynników sprzyjających powstaniu tez odbudowy samorządu terytorialnego [Regulski, 2000, s. 33].

Po wypadkach w Radomiu i Ursusie w 1976 roku, również w Zakładzie zaczęto myśleć o zmianach niezbędnych dla naprawy kraju. Po „wybuchu” Solidarności, w wyniku którego zaczęło znikać coraz więcej dotychczas istniejących ograniczeń, prof. Regulski doszedł do wniosku, że jeżeli chcemy sterować rozwojem miast, to trzeba stworzyć jednostki, które byłyby zdolne prowadzić politykę rozwoju [Regulski, 2016, s. 317]. W środowiskach opozycyjnych państwo było narzędziem władzy, znajdującym się po drugiej stronie barykady, obok którego należało tworzyć, oparte o społeczeństwo obywatelskie, samoorganizujące się struktury. Źródłem idei samorządności był wysuwany przez Komitet Obrony Robotników postulat samoorganizacji społeczeństwa jako sposobu przeciwstawiania się narzuconemu ustrojowi politycznemu. Idea samorządności dotyczyła więc nie reorganizacji władzy publicznej, lecz umiejętności samoorganizacji społeczeństwa. Ludzie mieli się rządzić sami, ale poza strukturami państwa. Samorząd terytorialny jawił się więc wyłącznie jako jedna z form organizacji współdziałania ludzi, a nie jako element administracji publicznej. Był on w tej per­spektywie czymś zbliżonym do komitetów mieszkańców dbających o swoje ściśle lokalne sprawy, takie jak zieleń na osiedlu czy opieka nad dziećmi. Z kolei w koncepcjach Związku Zawodowego „Solidarność” samorząd teryto­rialny miał być elementem Samorządnej Rzeczypospolitej, w której główną rolę przewidziano dla samorządu pracowniczego. Ten sposób myślenia miał istotne konsekwencje dla odbudowy rzeczywistego samorządu. Jego znaczenia ani istoty nie rozumiano, a więc i nie doceniano. Żadna z grup opozycyjnych nie myślała o przejęciu władzy i zbudowaniu nowego państwa [Regulski, 2016, s. 318].

Jeszcze w roku 1978 prof. Regulski wszedł w skład grupy intelektualistów o nazwie Konwersatorium „Doświadczenie i Przyszłość” (DiP), którzy poszukiwali sposobów na wprowadzenie zmian. DiP odegrał kluczową rolę w przygotowaniu reformy samorządowej, otworzył proces przemian [Regulski, 2000, s. 33]. W 1979 roku podczas podróży do Danii prof. Regulski nawiązał współpracę z Henrikiem Toftem Jensenem z Roskilde University, która w zasadniczy sposób przyczyniła się do wykształcenia polskiego modelu samorządu lokalnego [Regulski, 2016, s. 306]. Dzięki DiP 12 czerwca 1981 roku prof. Regulski zaprezentował Komisji Prawa i Praworządności raport, który opracował przy współpracy trójki swoich asystentów – Piotra Burego, Aleksandry Jewtuchowicz i Tadeusza Markowskiego  [Regulski, 2016, s. 331]. Powstały wówczas pierwsze założenia reform samorządowych i zaczęła kształtować się grupa, która przez następne lata aktywnie działała na rzecz samorządności lokalnej i odegrała kluczową rolę w jej odbudowie. Koncepcje odbudowy samorządu powstały w środowisku osób zajmujących się planowaniem i gospodarką przestrzenną, grupującym specjalistów o charakterze inżyniersko-ekonomicznym, a więc pragmatycznym, nastawionym na myślenie konkretne i praktyczne [Regulski, 2016, s. 320]. Ze względu na ograniczenia polityczne, prace skoncentrowały się w instytucjach naukowych, wśród których był również Zakład Ekonomiki Rozwoju Miast [Regulski, 2000, s. 39]. Czołowymi postaciami, które brały udział w opracowywaniu założeń reformy samorządowej oprócz prof. Regulskiego byli Adam Kowalewski - ówczesny dyrektor Biura Rozwoju Warszawy oraz prawnik – prof. Michał Kulesza. Natomiast misje stworzenia samorządu prof. Regulski dostał 1 października 1989 r., kiedy został pełnomocnikiem rządu ds. reformy samorządu terytorialnego przy Prezesie Rady Ministrów.

Transformacja polityczna i gospodarcza Polski po roku 1989 przyniosła nauce polskiej nowe wyzwania. Jednym z nich było stworzenie nowego ustroju państwa.

Po objęciu przez prof. Regulskiego funkcji kierownika Zakładu Gospodarki Regionalnej Instytutu Nauk Ekonomicznych PAN w 1981 roku, co wiązało się z ograniczeniem jego aktywności na Uniwersytecie Łódzkim, liderem Zakładu Ekonomiki Rozwoju Miast stał się jeden z jego wychowanków - dr Tadeusz Markowski, który w latach 1985-1986 pełnił funkcję zastępcy kierownika Zakładu, a w roku 1989 został wybrany na jego kierownika. Profesor Aleksandra Jewtuchowicz natomiast w 1992 roku objęła kierownictwo nowo utworzonego Zakładu Ekonomiki Regionalnej i Ochrony Środowiska na Wydziale Ekonomiczno-Socjologicznym UŁ [Jewtuchowicz, 2005, s. 104]

Zarówno prof. Markowski jak i prof. Jewtuchowicz nie tylko kontynuowali i rozwijali myśl naukową prof. Jerzego Regulskiego, ale również ukształtowali kolejne pokolenia badaczy. „Spadkobiercy” prof. Jewtuchowicz od lat prowadzą badania w zakresie ekonomiki miasta, dotyczące rozwoju lokalnego, regionalnego i terytorialnego. Natomiast zespół Katedry Zarządzania Miastem i Regionem ukierunkował swoje badania na procesy zarządzania publicznego, w tym planowania przestrzennego i strategicznego planowania rozwoju jednostek terytorialnych.

Na Wydziale Zarządzania

Na przełomie lat 80. i 90. prowadzone były intensywne prace na rzecz utworzenia nowej jednostki organizacyjnej na Uniwersytecie Łódzkim, tj. Wydziału Zarządzania, który formalnie zainaugurował swoją działalność 1 października 1994 roku. Wówczas Profesor Markowski podjął decyzję o przeniesieniu Zakładu Rozwoju Miast na Wydział Zarządzania. Było to uwarunkowane kilkoma kwestiami. Po pierwsze, prace prowadzone przez zespół Zakładu potraktowano w całości jako kierunek nieeksperymentalny, niskokosztowy, o niskim zapotrzebowaniu na kadrę pomocniczą, co było sprzeczne z charakterem prac prowadzonych w ramach Instytutu Polityki Regionalnej i sprawami gospodarowania przestrzenią. Jednocześnie w tym czasie nauki o zarządzaniu miały status nauk półeksperymentalnych, które traktowane były jako nauki wymagające większej liczby pracowników administracyjno-technicznych przypadających na jednego pracownika naukowego. Przeniesienie Zakładu z nauk ekonomicznych do nauk o zarządzaniu pozwoliło na utrzymanie etatów pracowników pomocniczych. Po drugie, prace prowadzone w Zakładzie coraz bardziej wpisywały się w system zarządzania publicznego związany z samorządnością terytorialną. Wydawało się, że przyszłość Zakładu nie tylko związana jest z zarządzaniem publicznym, ale że może lepiej się rozwijać w naukach o zarządzaniu. Decyzję o przejściu podjęła większość ówczesnych pracowników Zakładu, którego nazwa została zmieniona na Zakład Zarządzania Miastem i Regionem. W latach 1994-2000 prof. Tadeusz Markowski pełnił funkcję kierownika tego Zakładu, a od października 2001 r. powstałej w jego miejsce Katedry Zarządzania Miastem i Regionem. Funkcję tą pełnił do 2020 roku, kiedy jego miejsce zajął dr hab. Maciej Turała, prof. UŁ.

Literatura:

A. Filas, R. Boruc, Szkoła łódzka, „Wprost”, 2000, nr 31 

A. Jewtuchowicz, Region w łodzkich naukach ekonomicznych, w: Mistrzowie i szkoły łodzkiej ekonomii i socjologii. Szkice do portretu Wydziału Ekonomiczno-Socjologicznego Uniwersytetu Łódzkiego, Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź, 2005 

J. Kuciński, Czterdzieści lat Wydziału Ekonomiczno-Socjologicznego Uniwersytetu Łódzkiego 1965-2005, Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź 2006

A. Plichowski, P. Starosta (red.), Mistrzowie i szkoły Łódzkiej Ekonomii i Socjologii. Szkice do portretu Wydziału Ekonomiczno-Socjologicznego Uniwersytetu Łódzkiego, Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź 2005

J. Regulski, Życie splecione z Historią, Ossolineum, 2016, Wrocław

J. Regulski, Samorząd III Rzeczypospolitej. Koncepcja i realizacja, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2000