24 maja 1945 roku prezydent Krajowej Rady Narodowej Bolesław Bierut, premier Edward Osóbka-Morawski i minister oświaty Stanisław Skrzeszewski podpisali dekret o utworzeniu Uniwersytetu Łódzkiego. Dwa dni wcześniej, 22 maja, w wypadku samochodowym pod Ożarowem Mazowieckim, w drodze do Łodzi, zginął Teodor Vieweger. Profesor wracał ze stolicy, gdzie finalizował utworzenie Uniwersytetu Łódzkiego i przypuszczalnie odebrał nominację na rektora¹. Tragiczny wypadek sprawił, że berło rektorskie nowo powstałej uczelni objął prof. Tadeusz Kotarbiński i to on jest dziś wymieniany jako pierwszy rektor Uniwersytetu Łódzkiego.

Należy jednak pamiętać, że Uniwersytet Łódzki zaczął pracować jeszcze przed swoimi „narodzinami”. Zapisy na studia uruchomiono już 15 marca, pierwsze wykłady rozpoczęły się 7 dni później, zaś dekret powołujący do życia Uniwersytet Łódzki został uchwalony dopiero 24 maja. Przez ten okres pieczę nad wszystkim sprawował Komitet Organizacyjny na czele z prof. Teodorem Viewegerem. Nominacja prof. Teodora Viewegera na rektora UŁ byłaby więc jedynie potwierdzeniem stanu faktycznego. Abstrahując jednak od tego, kto był pierwszym rektorem naszej uczelni, nie ulega wątpliwości, że Uniwersytet Łódzki w dużym stopniu swoje powstanie zawdzięcza prof. Teodorowi Viewegerowi. Warto zatem przypomnieć tego uczonego i budowniczego Łodzi akademickiej.

Dowodem dużych umiejętności organizacyjnych prof. Teodora Viewegera jako rektora były pozytywne zmiany, jakim podlegała Wszechnica od 1925 roku. Wolna Wszechnica Polska, zwana „siódmym uniwersytetem” i „kuźnicą postępowej myśli społecznej”, powstała w 1916 roku z działającego od 1905 roku Towarzystwa Kursów Naukowych – kontynuatora istniejącego wcześniej nielegalnego Uniwersytetu Latającego. Specjalizowała się w kształceniu pracowników oświatowych, społecznych oraz urzędników administracji, zatrudnionych zawodowo i nie zawsze posiadających odpowiednie uprawnienia do wstąpienia na uniwersytet (braki formalne słuchacze uzupełniali w toku studiów). Otwarte też zostały na Wszechnicy te kierunki, które nie znalazły jeszcze miejsca na tradycyjnych uniwersytetach, jak np. pedagogika społeczna, socjologia, religioznawstwo czy bibliotekoznawstwo. Uczelnia nie posiadała jednak praw wyższej uczelni. Prof. Teodor Vieweger jako rektor, wspólnie z członkami Senatu Wszechnicy, w latach 1929 – 1937 doprowadził do tego, że władze państwowe przyznały jej status akademicki, dzięki czemu mogła nadawać stopień magistra i coraz szersze kręgi jej absolwentów mogły uzyskać pełne uprawnienia wynikające z ukończenie studiów wyższych⁴.

Na tym jednak nie kończyły się osiągnięcia organizacyjne prof. Teodora Viewegera. Profesor był inicjatorem, a następnie kierował trzema bardzo ważnymi dla rozwoju nauki w Łodzi instytucjami, która przed wojną uchodziła za „intelektualną pustynię” i „miasto interesu” bez akademickiego potencjału.

Po pierwsze, jako rektor WWP przyczynił się do powstania w 1928 roku Oddziału Wolnej Wszechnicy Polskiej w Łodzi. Dla jednostki macierzystej fakt ten oznaczał rozszerzenie działalności Wszechnicy poza stolicę, natomiast dla Łodzi, drugiego w Rzeczypospolitej miasta pod względem zaludnienia, było to spełnienie aspiracji akademickich, sięgających 1864 roku. Jak ocenia historyk Krzysztof Baranowski:

„Oddział WWP był początkowo na terenie Łodzi organizmem obcym, importowanym ze stołecznej Warszawy i dostosowanym do tamtejszych specyficznych stosunków, do innych niż łódzkie potrzeb, a nawet nieco innego „zamówienia społecznego”. W ciągu jednak 11 lat swego istnienia coraz bardziej przystosowywał się do łódzkiej rzeczywistości, (…) i w coraz silniejszym stopniu wywierał wpływ na życie kulturalne i naukowego tego miasta. Okres 11 lat był jednakże zbyt krótki, aby ta młoda uczelnia, oparta w przeważającej części na dojeżdżających wykładowcach mogła zapuścić głębokie korzenie w nowy dla niej grunt i w sposób bardziej zdecydowany wpłynąć na przebudowę modelu życia kulturalnego tego wielkiego, robotniczego miasta. Mimo to z roku na rok coraz silniej ujawniał się wpływ Wszechnicy na rozwój kultury duchowej polskiego Manchesteru. Przerwała go światowa zawierucha wojenna, po której z Wolnej Wszechnicy Polskiej zrodził się jako jej sukcesor Uniwersytet Łódzki”⁵.

Dzięki staraniom Profesora Teodora Viewegera, przy dzisiejszej ul. POW rozpoczęto budowę gmachu Oddziału WWP w Łodzi, ukończoną dopiero w 1948 roku przez Oddział Łódzki Szkoły Głównej Handlowej. W późniejszych latach budynek służył Wyższej Szkole Ekonomicznej (1950–1961), Wydziałowi Ekonomicznemu UŁ (1961–1965) oraz Wydziałowi Ekonomiczno-Socjologicznemu UŁ (od roku 1965 do dnia dzisiejszego).

Po drugie, w latach 1934–1936  z inicjatywy historyka Zygmunta Lorentza toczyły się w Łodzi rozmowy z udziałem Profesora Viewegera na temat zintegrowania lokalnych stowarzyszeń naukowych. Jak pisze Julian Kuciński, autorytet rektora Wolnej Wszechnicy przesądził o sukcesie tych rozmów⁶. 19 listopada 1936 roku zarejestrowano Towarzystwo Przyjaciół Nauk w Łodzi, a Teodor Vieweger do czasów okupacji niemieckiej pełnił funkcję jego prezesa. Był też jednym z pierwszych, który w wiosną 1945 roku doprowadził do wznowienia działalności Towarzystwa (dziś Łódzkie Towarzystwo Naukowe).

I wreszcie, po zakończeniu działań wojennych Teodor Vieweger stanął na czele Komitetu Organizacyjnego Uczelni Państwowej w Łodzi i doprowadził do powstania Uniwersytetu Łódzkiego. Wiadomo, że jeszcze w okresie okupacji pod kierunkiem prof. Teodora Viewegera Senat Wszechnicy przygotowywał projekty reformy uniwersytetów. Członkowie Senatu, charakteryzując później konspiracyjną działalność uczelni napisali:

„Władze Wolnej Wszechnicy Polskiej pod kierunkiem niestrudzonego Rektora Viewegera brały udział w przygotowaniu zasad reformy szkolnictwa, opracowały szereg memoriałów w sprawie organizacji uniwersytetów w Łodzi (we współpracy z podziemnym kuratorium tego okręgu). Przygotowano szczegółowy plan płatnych praktyk studentów w instytucjach naukowych, oświatowych, w szkolnictwie, technice, przemyśle, wprowadzających młodzież w życie i zapewniających współpracę szkół wyższych z wszystkimi dziedzinami twórczości zbiorowej. Wśród planów omawiane było uczynienie z Wolnej Wszechnicy miejskiego uniwersytetu Warszawy, skupiającego prace naukowe i szkoleniowe dla dobra miasta stołecznego Warszawy”⁷.

Po przybyciu do Łodzi w lutym 1945 roku prof. Teodor Vieweger powrócił do pomysłu przekształcenia Wolnej Wszechnicy Polskiej w Uniwersytet, tym razem z siedzibą w Łodzi. 11 marca w stołówce Hotelu „Monopol”, gdzie zorganizowano tymczasowe „przytulisko” dla przyjeżdżających do Łodzi uczonych, odbyło się spotkanie 50 osób spośród przyszłej kadry profesorskiej z ministrem oświaty Stanisławem Skrzeszewskim, który podczas przemówienia skierowanego do zebranych zapowiedział, że w Łodzi powstanie Wolna Wszechnica Polska – Uniwersytet Łódzki (a jej rektorem zostanie T. Vieweger)⁸. Po śmierci rektora Viewegera zaniechano jednak tej koncepcji, a nowy gospodarz, prof. Tadeusz Kotarbiński, miał realizować stawiane przez Ministerstwo Oświaty wielkie zadanie reorganizacyjne. Jak czytamy w jego sprawozdaniu za cztery lata działalności UŁ:

„Uczelnia wedle intencji Władz Oświatowych miała być instytucją całkowicie nową i organizatorzy nie byli związani żadnymi instrukcjami, które zalecałyby utrzymanie ciągłości organizacyjnej lub personalnej czy to z Wolną Wszechnicą Polską, czynną w Łodzi po wojnie organizacyjnie i dydaktycznie aspirującą – pod egidą władz – do przekształcenia w uniwersytet państwowy, czy to z powstałą na parę miesięcy przed dekretem majowym i też już nauczycielsko czynną, a nie ustanowioną jeszcze prawodawczo Akademią Lekarską. Jednak w rzeczywistości Uniwersytet oparł się o te wcześniej zaciosane zręby: przejął grono nauczycieli akademickich tych uczelni jako kadry swego personelu naukowego i dydaktycznego oraz rozpoczął działalność w pomieszczeniach przez te instytucje uprzednio objętych i w znacznym stopniu już zagospodarowanych”⁹.

Wolna Wszechnica Polska uległa formalnej likwidacji w 1953 roku. Jej majątek oraz kadrę pedagogiczną przejął Uniwersytet Łódzki.

autorka: dr Adrianna Szczerba, Wydział Filozoficzno-Historyczny Uniwersytetu Łódzkiego

---

¹J. Kuciński, Profesor Teodor Mieczysław Vieweger, seria: „Sylwetki Łódzkich Uczonych” zeszyt nr 63, ŁTN 2001, s. 21.
² Cytat za: M. M. Blombergowa, Teodor Mieczysław Vieweger. Początki kariery pedagogicznej, „Kronika. Pismo Uniwersytetu Łódzkiego”, nr 1(78) 2003 r., s. 11.
³ Cytat za: Ibidem, s. 11.
⁴ K. Baranowski, Alternatywa edukacyjna II Rzeczypospolitej: Wolna Wszechnica Polska, Warszawa 2001.
⁵ K. Baranowski, Oddział Wolnej Wszechnicy Polskiej w Łodzi 1928–1939, PWN, Warszawa–Łódź 1977, s. 126.
⁶ J. Kuciński, op. cit., s. 15.
⁷ Archiwum Państwowe w Łodzi, Wolna Wszechnica Polska, Odział w Łodzi, sygn. 8, Działalność Wolnej Wszechnicy Polskiej w czasie okupacji, oprac. Senat Wolnej Wszechnicy Polskiej z dn. 8 XI 1946 r.
⁸ K. Jażdżewski, Pamiętniki. Wspomnienia polskiego archeologa z XX wieku, Wydawnictwo Fundacji Badań Archeologicznych Imienia Profesora Konrada Jażdżewskiego, Łódź 1995, s. 196.
⁹ T. Kotarbiński, Pierwsze czterolecie Uniwersytetu Łódzkiego 1945/46–1948/49, [w:] Materiały do dziejów Uniwersytetu Łódzkiego (1945–1950), red. B. Baranowski, K. Duda-Dziewierz, Uniwersytet Łódzki, Łódź 1952, s. 49.